حرمِ امام رضا در مرکز شهر مشهد، استان خراسان رضوی، ایران؛دفن علی بن موسی الرضا ، امام هشتم شیعیان امامی است که نزدمسلمانان شیعه به‌عنوان «حرم» و مکانی مقدس گرامی داشته می‌شود. از بناهای پیوستهٔ برجستهٔ آن مسجد بالاسر (مدفن امام رضا) (۴۲۵ ه‍.ق/۱۰۳۳ م) و مسجد جامع گوهرشاد (ساختهٔ ۸۲۱ ه‍.ق/۱۴۱۸ م) است. حرم امام رضا مجموعه‌ای است با کانونِ آرامگاهِ علی بن موسی الرضا که دیگر مسجدها، آرامگاه‌ها، رواق‌ها، صحن‌ها، کتابخانه و موزه‌ها را دربرمی‌گیرد. حرم رضوی یکی از بزرگترین اماکن مذهبی جهان را شکل می‌دهد، به‌گونه‌ای‌که مساحت آن یک میلیون مترمربع و ظرفیت آن ۷۰۰ هزار نفر است.

کهن‌ترین بخش‌های آن، دیرینگی دههٔ ۶۱۰ ه‍.ق (دههٔ ۱۲۳۰ م) دارد. از دورهٔ تیموریان هم‌زمان با نوسازی بسیاری از بناهای کهن خراسان در طوس،هرات و نیشابور، به این مکان نیز توجه ویژه‌ای شد. بسیاری از ساختمان‌های این حرم، از دورهٔ صفویان به‌ویژه روزگار شاه طهماسب صفوی به‌جا مانده‌است. وسعت حرم از ۱۲ هزار مترمربع در گذشته به مساحت کنونی رسیده است.

درمورد تاریخ درگذشت علی بن موسی الرضا اختلاف نظر وجود دارد. او در روز جمعه یا دوشنبه آخر صفر یا ۱۷ یا ۲۱ ماه رمضان یا ۱۸ جمادی‌الاولی یا ۲۳ ذیقعده یا آخر همین ماه در سال ۲۰۲ یا ۲۰۳ و یا ۲۰۶ یا ه‍.ق درگذشته‌است. شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا تاریخ صحیح را روز جمعه ۲۱ ماه رمضان سال ۲۰۳ ه‍.ق می‌داند.وفات او در طوس و در یکی از روستاهای نوغان به نام سناباد یا سناآباد اتفاق افتاد. او به دست مأمون کشته و پیکرش بالای سر هارون الرشیددفن شد. به‌گونه‌ای‌که پایین پای علی بن موسی، بالای سر هارون است. بعد از این اتفاق آن محل به نام «مشهد الرضا» (محل شهادت رضا) نامیده شد. به‌مرور شیعیان شروع به زیارت و بازدید از مدفن او کردند.^[۷] دعبل خزاعی مجاورت قبرهای علی بن موسی الرضا و هارون الرشید را در یکی از شعرهای خود توصیف کرده‌است.

پیشینه بنا

تقی بینش در نخستین کنگرهٔ ایران‌شناسی گزارش طبری و یاقوت را بیان می‌کند که به‌گفتهٔ آنان، در سناباد عمارتی ییلاقی وجود داشته‌است و افرادی از رجال دولتی آن زمان مانند جنید بن عبدالرحمن و حُمَید بن ابی‌غانم طایی در آن اقامت داشته‌اند.در برخی از منابع تاریخی این عمارت را دار حُمَید بن قَحْطَبَه گفته‌اند و آن را مِلک شخصی وی دانسته‌اند، شاید هم بنای اصلی در دورهٔ جنید بن عبدالرحمن — که از سال ۱۱۱ تا ۱۱۶ ه‍.ق فرمانروای خراسان بود و اغلب در نیشابور یا طوس اقامت داشت — ساخته شده‌باشد و دیگران آن را توسعه دادند.ساختمان حرم در باغ حمید که یک ارگ حکومتی بوده قرار داشته و مالکیت آن در اختیار حمید بن قحطبه نبوده، اما چون آخرین فردی بوده که در این باغ سکونت داشته، این باغ به این نام مشهور گردیده‌است. محمد بن جریر طبری می‌نویسد:

این باغ و بنای باشکوه آن از ابتدا متعلق به حمید بن ابی‌غانم طائی بوده و هارون را در این بنا به‌خاک سپرده‌اند.

بنابراین به‌نظر می‌رسد به‌واسطهٔ تشابه اسمی، به‌نام حمید بن قحطبه مشهور گردیده‌است.